Қазақстанда бір жылда 3 млн. іс сотта қаралады. Онда бір ғана емес, бірнеше тарап болуы мүмкін. Екі тарапты қосқанда 6 млн. адам сотқа жүгінеді. Уақыт шығыны, психологиялық күйзеліс, қызметтік, қаржылық келеңсіздіктерге әкеліп соғады. Сотқа жүгінушілердің 80 пайызының үйінде бала бар. Оның бәрі балаға да әсер етеді.
Қазіргі кездегі даулардың отбасы, әсіресе мүшелері арасындағы даулардың күрделілігі тез, тиімді және материалдық жағынан үнемді шешімді қажет етеді. Медиация адамдардың жоғарғы мәдени деңгейін көрсете отырып, консенсус пен әріптестікке негізделген жүйе. Медиаторға судьяның өкілеттігі берілмегендіктен, ол шешім қабылдай алмайды және тараптарды өз шешімін орындауға міндеттемейді.
Ажырасушылардың татуласуы-отбасылық медиацияның басты міндеті емес, эмоциялар ақылға қонымды болған сәтте конструктивті диалог құру тәсілі деп айтуға болады. Ажырасу жағдайында отбасында бала көбінесе манипуляция құралы ретінде пайдаланылатыны құпия емес. Әсіресе, ажырасудың теріс салдарлары тек ересектерге ғана емес: соңында, олар мұны өздері өздеріне қолдан жасалған қиянаты іспеттес және бұл проблемалық жағдайды шешу үшін өмірлік тәжірибесі бар екенін де атап өткім келеді. Бала үшін ажырасу қайғылы, ата-анасы оның өмірі жақсарады деп ойласа да, сәби бастапқыда өмірін жоғалтып алғандай қабылдайды. Бұл жағымсыз әсерді жоюға отбасы медиациясы көмектеседі. Медиатор балалардың эмоционалдық қажеттіліктері мен тілектерін, сондай-ақ ерлі-зайыптылардың әрқайсысының ойларын талқылауға ықпал етеді.
Екі тарапты мәмілеге келтіру сот өкіліне үкім шығарудан да қиын. «Азаматтарды сотқа жеткізбей татуластыру үлкен тәжірибе мен біліктілікті қажет етеді. Маманның әлеуметтану мен адам психологиясынан да хабары болуы қажет.
Отбасы жанжалдарының эмоциялық шиеленісуі және қатысушылар арасындағы жақын қарым-қатынастар тараптардың мүдделеріне және олардың психологиялық қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған дауларды шешудің неғұрлым икемді және бейресми тәсілі. Сондықтан отбасылық дауларды шешу тақырыбы педагогикамен және әрбір мұғалімге тікелей байланысты. Балалары жиі араласқан отбасылық дауларды шешу кезінде медиация өзінің басты артықшылықтарын көрсетеді: оның барлық тараптары үшін қақтығысты шешудің ауыртпалықсыз болуы, әрбір тараптың мүдделерін есепке алу, соның ішінде (бірінші кезекте!) балалар, ата-аналар арасындағы ынтымақтастық қатынастарын сақтау. Отбасылық қатынастарда, әсіресе балалар психикасы туралы сөз болған жағдайда, ынтымақтастық өте маңызды және мұнда медиация құтқарушы болып табылады.
Ынтымақтастық медиацияның қажетті құрамдас бөлігі. Қақтығысқа қатысушылар олардың басты міндеті – кімнің дұрыс екенін дәлелдеу емес, кім кінәлі екенін, ал қалыптасқан жағдайдың екі тараптың мүдделеріне жауап беретін оңтайлы шешімін табу екенін түсінуі тиіс. Осы қағидатты іске асыру рәсімге қатысушылардың бірқатар шарттарын сақтаған жағдайда ғана мүмкін болады: бір-біріне құрмет және төзімділік, басқа адамды қабылдау, есту және тыңдау қабілеті, өздерінен ерекшеленетін өзге де көзқарасқа жол беру қабілеті, рәсімге қатысу еріктілігі, құпиялылықты сақтау, ашықтық және адалдық, рәсімде бірлесіп әзірленген уағдаластықтарды сақтау және оларды өмірге енгізу. Медиация рәсімін қолдану практикасы оның табыстылығы көбінесе жанжал тараптарының өздерінің оған қатысуға дайындығымен, олардың алдында тұрған мақсаттарды түсінумен, оңтайлы шешім әзірлеу ниетімен байланысты екенін көрсетеді.
Осылайша, медиация рәсімі бірқатар артықшылықтарға ие: 1. Оны жүргізу, сот талқылауы немесе әкімшілік тәртіпқе қарау үшін жіберілген сіздің өтінішіңізге қарағанда аз уақытты талап етеді. 2. Барлығы жеңіске жететін шешімге қол жеткізіледі. 3. Дауды реттеу сенім мен құрмет жағдайында жүргізіледі. 4. Одан әрі өзара іс-қимыл жасау үшін (мысалы, балаларды тәрбиелеу үшін) қатынастарды сақтау / қалпына келтіру мүмкін. 5. Құпиялыққа кепілдік беріледі. 6. Жанжалдарды конструктивті реттеу тәжірибесі алынады.
Отбасылық медиация өзара шиелініскен ерлі-зайыптылардың, азаматтық әріптестердің, ата-аналар мен балалардың, отбасының басқа да мүшелерінің татуласуы, олардың арасында таза парақтан қарым-қатынас орнату және отбасылық өмірді қалпына келтіру болып табылады. Отбасылық медиатор даулы тараптарға диалог жүргізуге және ымыраға келу және өзара келісу үшін проблемаларды талқылауға көмектесетін делдал болып табылады. Отбасылық медиатор шешім қабылдамайды, тараптардың проблемаларын шешпейді, тек қана шешім іздеуге ықпал етеді. Отбасы медиациясы шеңберінде жиі шешілетін даулар балаларды қамқорлыққа алу және олардың тәрбиесіне, ата-аналары ажырасқаннан кейін асырап-бағуға, тұрғылықты жеріне және өмір сүруіне (мысалы, бала бақшаны, мектепті, қызығушылықтары бойынша үйірмелерді таңдау), ажырасқаннан кейін мүлікті бөлуге, балалардың ата-аналарымен одан әрі қарым-қатынас жасауына байланысты мәселелерге, сондай-ақ ажырасумен және өмірмен байланысты өзге де мүмкін болатын мәселелерге қатысты. Сонымен, отбасылық медиация – консенсусқа қол жеткізуге көмектеседі және балалардың мүдделері мен қажеттіліктерін басты назарда ұстайды. Отбасылық медиация барысында медиатор тәуелсіз үшінші тарап ретінде әрекет етеді және ортақ тілді табуы қиын тараптарға қолдау көрсетеді. Дұрыс және кінәлілерді анықтау және өткенге үңілу емес, мәселелерді шешуге және болашаққа үлкен мән беріледі,
Мұндай рәсімнің мақсаты татуласуда емес, шын мәнінде тиімді уағдаластықтарға қол жеткізуде. Отбасылық медиация тараптар (ажырасқан ерлі-зайыптылар, ата-аналар, бұрынғы азаматтық әріптестер) арасындағы қатынастарды жақсартуға көмектеседі және тараптар үшін неғұрлым қолайлы уағдаластықтарға қол жеткізуді қамтамасыз етеді. Отбасылық медиация рәсімі шеңберінде тараптар арасында жасалған келісімдер сот шешімімен немесе қаулысымен ұйғарылған қандай да бір тәртіпке қарағанда неғұрлым тиімді сақталады. Сот талқылауына қарағанда, отбасылық медиация шешімді жылдам тауып, уақытты ғана емес, ақшаны да үнемдеуге мүмкіндік береді.
Отбасылық медиацияның орындылығы туралы шешім қабылдау кезінде психологиялық факторлар өте маңызды рөл атқарады (мысалы, тараптардың жан-жақты жағдайы, мүмкін болатын зорлық-зомбылық, оның ішінде психологиялық және т.б.). Егер жұп мұны қаламаса, қарым-қатынасты қалпына келтіру әрекеті қабылданбайды. Егер медиатор қарым-қатынас әлі аяқталмайтынын және оларды қалпына келтіруге болатынын байқаса, ол тараптарды отбасылық терапия жөніндегі маманға бағыттауы тиіс немесе тиісті біліктілігі бар болса, өзі терапевтік қызметтер көрсетуі тиіс. Отбасылық медиацияның мақсаты баланың мүдделерін құрметтеуге және ынтымақтастыққа негізделген ата-аналар арасында осындай қарым-қатынасты құру болып табылады.
Шын мәнінде, медиацияда » Не істеу керек?» деген сұраққа жауап беріледі, ал басқа да көптеген тәсілдерде, басты мәселе » Кім кінәлі?» болып табылады. Медиацияның дауларды шешудің басқа тәсілдерінен негізгі айырмашылығы ол тараптардың әрқайсысын ұйымдастыратын және олар үшін бірдей тиімді болатын жанжалдың шешімін табуға көмектеседі. Бұл, ең алдымен, қақтығыстарды реттеу технологиясының өзі, процедураны өткізу қағидалары мен ережелерін сақтау есебінен мүмкін болады. Медиатор екі тараптың да мүдделерін, олардың бір-біріне наразылықтарын анықтайды, даулы жағдайға келу қиын емес диалогты жолға қоюға көмектеседі. Медиатор осы дауда тәуелсіз және бейтарап адам болып қана қоймай, арнайы білімі бар, қажетті дайындықтан өткен маман болып саналады. Медиатордың міндеті-екі тараптың мүдделеріне жауап беретін өзара қолайлы шешім жасауға көмектесу. Оңтайлы шешімді іздеу барысында шиеленістің төмендеуі, тараптар арасындағы қайшылықтар мен келіспеушіліктердің азаюы, даулы жанжалдың реттелуіне алып келеді. Бір-бірінің себептері мен мүдделерін жақсы түсінеді, бұл отбасылық дауларды шешу кезінде сөзсіз маңызды. Жүргізілген рәсімнің қорытындысы екі тараптың ұсыныстары нәтижесінде қабылданған, барлық қатысушылар қолдайтын келісім болып табылады.
Қазіргі кездегі даулардың отбасы, әсіресе мүшелері арасындағы даулардың күрделілігі тез, тиімді және материалдық жағынан үнемді шешімді қажет етеді. Медиация адамдардың жоғарғы мәдени деңгейін көрсете отырып, консенсус пен әріптестікке негізделген жүйе. Медиаторға судьяның өкілеттігі берілмегендіктен, ол шешім қабылдай алмайды және тараптарды өз шешімін орындауға міндеттемейді.
Ажырасушылардың татуласуы-отбасылық медиацияның басты міндеті емес, эмоциялар ақылға қонымды болған сәтте конструктивті диалог құру тәсілі деп айтуға болады. Ажырасу жағдайында отбасында бала көбінесе манипуляция құралы ретінде пайдаланылатыны құпия емес. Әсіресе, ажырасудың теріс салдарлары тек ересектерге ғана емес: соңында, олар мұны өздері өздеріне қолдан жасалған қиянаты іспеттес және бұл проблемалық жағдайды шешу үшін өмірлік тәжірибесі бар екенін де атап өткім келеді. Бала үшін ажырасу қайғылы, ата-анасы оның өмірі жақсарады деп ойласа да, сәби бастапқыда өмірін жоғалтып алғандай қабылдайды. Бұл жағымсыз әсерді жоюға отбасымедиациясы көмектеседі. Медиатор балалардың эмоционалдық қажеттіліктері мен тілектерін, ерлі-зайыптылардың әрқайсысының ойларын талқылауға ықпал етеді. Отбасы медиациясы бойынша айта кететін мәселе ол қиын жағдайдағы отбасыларының қаражатсыздығы және қарапайым азаматтарға отбасы медиаторының көмегі қолжетімді болуы үшін бюджеттен қаржыландыру жүргізілсе, медиация институтын дамытуға күш болар еді. Отбасы, ажырасу мәселелері бойынша отбасы медиаторларының жұмысы жүйелі болар еді.
